رانت

رانت؛ درآمد بدون کار و تولید و حاصلِ سوء استفاده‌ از نفوذ سیاسی و اقتصادی. رانت خواران افرادی هستند که بدون انجام کار مفید و حتی گاه با انجام کارهای مضر برای اقتصاد کشور، در ازای پرداخت رشوه یا با پارتی بازی به امتیازنامه‌های انحصاری (مانند دریافت مجوز موردی برای سهمیه‌های وارداتی) و  هرگونه امتیازات دولتی خارج از برگزاری مناقصه و... دست می‌یابند. در علم اقتصاد، رانت خواهی به معنای تلاش برای افزودن سهم شخص از ثروت موجود بدون خلق ثروت جدید است. رانت خواهی منجر به کم شدن بهره‌وری اقتصادی از طریق تخصیص منابع ضعیف، کاهش ایجاد ثروت واقعی، از دست رفتن درآمد دولت، افزوده شدن نابرابری در درآمد و احتمالاً نابودی سرمایه ملی می‌شود چراکه انگیزه کارآفرینی، تولید واقعی و ارج گذاشتن به خلاقیت در جامعه را از بین می‌برد. دین اسلام بدان جهت که رانت‌خواری در واقع تسلط انحصاری ثروتمندان بر اقتصاد و اموال مردم است آن را مردود شمرده است. شفاف سازی ساختارهای اقتصادی دولت از راهکارهای مهم در جهت جلوگیری از شکل‌گیری رانت در کشور به حساب می‌آید.

مفهوم شناسی

مفهوم‌شناسی لغوی و اصطلاحی رانت

رانت در لغت به معنای کرایه و اجاره گرفتن چیزی است و در اصطلاح عبارت است از درآمدی خارج از عرصه فعالیت‌های مولد اقتصادی که به لحاظ مفهومی، امکان سرایت به حوزه‌های دیگر را نیز دارد. رانت در ساده ترین معنا، سوء استفاده از فرصت ها و امکانات جامعه است. رانت به ثروت بادآورده و به هر پرداختی گفته می‌شود که بیشتر از ارزش واقعی محصول یا خدمت باشد.

تعریف رانت ‌خواری

رانت‌خواری به فعالیت اقتصادی گفته می‌شود که توسط یک یا چند نفر با سوءاستفاده از فرصت‌ها و امکانات جامعه صورت می‌گیرد که بدون اینکه ارزش افزوده بیشتری تولید کنند، درآمد خود را افزایش می‌دهند. در واقع رانت‌خواری همان سود بادآورده، درآمد بدون کار و تولید و بدون فعالیت اقتصادی است که افرادی با سوءاستفاده مالی، بدون انجام کار مفید به امتیازهای انحصاری اقتصادی دست می‌یابند که این افراد را «رانت‌خوار» می‌گویند. هر دولتی که قسمت عمده‌ی درآمد خود را از منابع خارجی و به شکل رانت دریافت کند نیز دولت رانتیر (رانت‌خوار) نامیده می‌شود. از جمله مسایلی که باعث شکل‌گیری رانت در جامعه می‌شود آن است که بخش قابل توجهی از امکانات اقتصادی کشور در اختیار بخش قلیل و محدودی از جامعه قرار داده شود.

شاخصه‌ها، زیان‌ها و پیامدهای رانت

یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های جامعۀ رانتی عدم شفاف بودن روابط مالی و چرخه مالی است. اگر شاخصه شفافیت در سیستم اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و... وجود نداشته باشد، رانت و رانت‌خواری در جامعه افزایش می‌یابد. از جمله اساسی‌ترین پیامدهای رانت بر ساختار دولت است که مواردی همچون «افزایش استقلال دولت از جامعه، بی‌نیازی دولت از ایجاد دموکراسی و مانع گذاشتن در مسیر توسعه‌ی سیاسی، تضعیف توان استخراجی و باز توزیعی دولت، تبدیل شدن دولت به توزیع‌کننده‌ی رانت و ...» را می‌توان در این بحث مورد بحث و اشاره قرار داد. همچنین طبق آیات و روایات، غفلت‌زدگی، دل‌مردگی، تکبرورزی، فراموشی آخرت، فساد اخلاقی و روحی، تباهی دین، ضعف یقین، گستردگی فقر و محرومیت و سرانجام تباهی و هلاکت انسان از مهم‌ترین آثار منفی رانت در جامعه محسوب می‌شوند.

عوامل پیدایش و شکل‌گیری رانت در جامعه

رانت در جامعه به دلایل متعددی ممکن است پیدا شود و گسترش یابد. رانت‌خواری ناشی از سپردن مسئولیت‌های مهم اقتصادی، اجتماعی و سیاسی به افراد کم‌ظرفیت و بی‌تعهد که مسئولیت را طعمه می‌دانند و یا در اثر عدم وجود نظارت دقیق بر عملکرد کارگزاران و کارکنان حکومت است. رانت زمانی به وجود می‌آید که بستر سیستم‌های مافیایی از قبل آماده شده تا رانت در آن شکل گیرد و یا عامل رانت باعث می‌شود آهسته آهسته روابط مافیایی جایگزین روابط قاونی و عرفی جامعه شود. برخی از مهم‌‌ترین عوامل شکل‌گیری رانت نیز در حوزۀ مسائل اقتصادی عبارتند از:

• وجود روابط ناسالم در دستگاه‌های اجرایی و متولی امر
• عدم شفافیت فرایند اجرای ماموریت‌ها و مسئولیت‌های دستگاه‌های مختلف
• عدم برخورد جدی با مفسدان و افرادی که زمینه رانت را فراهم می‌کنند، است
• عدم مداخله تشکل‌های بخش خصوصی در تصمیم‌گیری‌ها و در تصمیم‌سازی ها

راهکارهای جلوگیری از شکل‌گیری رانت

برای جلوگیری از ایجاد رانت راهکارهایی وجود دارد که بزرگترین این کارها آن است که کلیه ساختارهای اقتصادی کشور به شکل شیشه‌ای باشد. به عنوان مثال میزان مالیاتی که از فعالان اقتصادی گرفته میشود، میزان تسهیلاتی که داده میشود و میزان معافیت‌های گمرکی باید به شکل عیان و قابل دسترس باشد. اگر این اقتصاد شیشه‌ای وجود داشته باشد و رسانه‌ها نیز آزادی عمل انعکاس این مباحث را داشته باشند، قطعا جلوی بخش اعظم فسادها در آن‌ گرفته می‌شود.

دیدگاه اسلام در برابر رانت‌خواری

دین اسلام رانت‌خواری و تسلط انحصاری ثروتمندان بر اقتصاد و اموال مردم را مردود شمرده است، کمااینکه پیامبراکرم(ص) فرمود: «من از فقر بر شما نمی‌ترسم، لیکن از تکاثر و انحصار اموال بر شما می‌ترسم».

منابع

ایکنا

دانشنامۀ حوزه

ویکی جو

ویکی پدیا

پژوهشکده باقر العلوم