موزه قرآن و نفایس آستان قدس

موزه قرآن و نفایس آستان قدس؛ بزرگترین موزه قرآن جهان اسلام که 130 قرآن فوق‌العاده نفیس و آثار و جزوات قرآنی آن از میان بالغ بر 23 هزار قرآن نفیسی که در کتابخانه آستان قدس رضوی وجود دارد به نمایش گذاشته شده است.

معرفی

نمای داخلی موزه

این گنجینه که در حرم مطهر رضوی، صحن کوثر، ضلع شرقی قرار دارد در 22 بهمن سال1364 ش، به عنوان اولین گنجینه تخصصی برای نمایش نسخه‌های خطی قرآن، مرقّعات و آثار هنریِ هنرمندان آستان قدس رضوی، در ساختمان شماره 3 موزه آستان قدس رضوی افتتاح شد و بیش از هشتاد نسخه قرآن نفیس، جلدهای لاکی و تعدادی مرقعات از مجموعه آثار موجود در مخازن آستان قدس رضوی انتخاب و  نمایش داده شد. در سال 1389 و سال 1392 ش، سه تالار به مساحت 650 متر مربع به فضای نمایشی این موزه افزوده شد و یک تالار به نمایش قرآن ‏های پوستیِ مربوط به سه قرن اول هجری (برخی منسوب به خط امامان اطهار(ع))، یک تالار برای نمایش منتخبی از قرآن‏ های نفیس از قرن چهارم تا قرن سیزدهم هجری و تعدادی از مرقعات، و یک تالار به نمایش قطعاتی از آثار خوشنویسی (از قرن نهم تا عصر حاضر).

نفایس آثار قرآنی موزه آستان قدس

برخی از آثار مهم به نمایش درآمده در گنجینه قرآن و نفایس، عبارتند از:

ـ مجموعه نفیسی از 17 قرآن‏ به خط کوفی نوشته شده بر پوست، منسوب به دست‏خط ائمه اطهار(ع)، با قدمت هزار ساله که شاه عباس صفوی وقف نموده و وقف‏نامه آن توسط شیخ بهایی نوشته شده است. از این تعداد 5 قرآن نفیس دارای رقم است یعنی در آخر آن قرآن‌ها نوشته شده «کَتَبَهُ عَلی بنِ أبیطالِبٍ»، «کتَبَهُ حسن بن علی»، «کتَبَهُ حسین بن علی»، «کتَبَهُ علی بن الحسین» و «کتَبَهُ حسن بن موسی الرضا».

ـ یک جزو از قرآن مربوط به قرن چهارم هـ .ق که در سال 393 ق توسط ابوالقاسم منصوربن محمدبن کثیر (وزیر و صاحب دیوان مسعود و محمود غزنوی) وقف شده است.

ـ برگي از قرآن مربوط به قرن چهارم هجری، مشهور به خط پيرآموز.

ـ یک جزء از قرآن مربوط به قرن پنجم قمری که واقف و كاتب آن ابوالبركات در رمضان 421 ق است.

ـ دو جزء از قرآن نفیس به خط و تذهیب عثمان‌بن حسین ورّاق به تاریخ 466 ق.

ـ نسخه ‏های قرآن مربوط به قرن پنجم و شش هجری، با ترجمه فارسی کهن.

ـ دو نسخه قرآن به خط ياقوت مستعصمي، برجسته‌ترين خطاط قرن هفتم هجری.

ـ هشت برگ از قرآن به خط محقق روی كاغذ خانبالغ، منسوب به خط بايسنغر ميرزا از دوره تیموری.

ـ دونسخۀ پارچه ‏ای زيارت‌نامه طوماری شامل جامعۀ كبيره روی پارچه كتان به تاریخ  1221هجری، و مجموعه زيارت وارث و حضرت رضا(ع)، اهدايي استاد محمود فرشچيان.

ـ انواع جلد (جلد سوخت، ضربي و لاكي روغنی).

ـ انواع قلمدان‌های لاكي روغنی، چوبی منبت‌کاری و خاتم ‏کاری و فلزی، رحل و جعبه قرآن خاتم‌كاری شده

ـ انواع وسايل كتابت (قلم، دوات، قلم‏تراش، قيچي و قط‏زن) همچنین تابلو نقاشی قهوه‏ خانه ‏ای مربوط به اوایل دوره قاجار.

معرفی برخی از آثار قرآنی

قرآن وقفی ابن کثیر

قدیمی‌ترین قرآن وقفی موجود در موزه آستان قدس رضوی، قرآن وقفی ابن‌کثیر است که وزیر سلطان محمود و مسعود غزنوی بود و در سال 393 قمری وقف روضه منوره کرده است. قرآن دیگر جزوات سی‌گانه به خط و تذهیب عثمان بن حسین وراق است که 28 نسخه آن در کتابخانه رضوی نگهداری می‌شود و دو نسخه فوق نفیس دیگر آن در سال 464 هجری قمری کتابت و تذهیب شده، در موزه قرآن در معرض نمایش است.

ترجمه فارسی قرآن به گویش سیستانی

قرآن دیگر خط نسخ عربی و ترجمه فارسی و گویش سیستانی جزو اولین قرآن‌هایی است که به فارسی ترجمه شده است.

نسخه خطی قرآن به دست خط یاقوت مستعصمی

نسخه خطی قرآن منسوب به دست خط «یاقوت مستعصمی» که در قرن هشتم کتابت شده از دیگر نفایس این موزه است. یاقوت از کاتبانی بود که در دوره خود قرآن‌های زیادی را به خط نسخ عربی کتابت کرده و تذهیب فوق‌العاده‌ای دارد.

نسخه خطی وصال شیرازی

قرآن مطلا

این قرآن نفیس، به صورت کامل است و در دوره قاجار به دست محمد شفیع شیرازی، متخلص به وصال، در سال ۱۲۶۵ هجری قمری کتابت و از سوی علی شریف، متخلص به ظریف در سال ۱۲۶۹ هجری قمری حاشیه‌نویسی شده است. ابعاد این قرآن ۲۲.۵ × ۳۴.۷ سانتی‌متر است و به شماره اموالی ۱۲۳ در اداره مخطوطات آستان قدس و با شماره ۹۳۰۲۲۹ در دفتر اشیاء موزه‌ای آستان قدس رضوی به ثبت رسیده است.

این نسخه به خط نسخ ۱۷ سطری در ۲۲۵ ورق کاغذ دولت‌آبادی کتابت شده است و آیات آن درون جدولی به ابعاد ۱۳.۸ × ۳۲.۲ سانتی‌متر کتابت شده و تفسیر مختصر و خواص سوره‌ها در حاشیه به خط نستعلیق خفی ممتاز درون ترنج مکرر و مذهب نوشته شده است. تمام صفحات این نسخه، مذهب و مرصع است. صفحه فاتحه‌الکتاب و آغاز سوره مبارکه بقره با تذهیب و ترصیع کامل و سرلوح تاجي شكل مذهب و مرصع و دو كتيبه در بالا و پايين صفحه مزین شده و بین‌السطور آن نیز طلااندازی مرصع شده است.

تمام صفحات دارای جدول طلایی، قرمز، سبز، آبی و سیاه و کمند قرمز با تحرير طلایی است و بین‌السطور طلااندازی مرصع شده است. در پایان این نسخه دو دعای بعد از تلاوت قرآن به خط نسخ و در دو صفحه آخر ترقیمه و وقف‌نامه به خط رقاع نوشته شده و این درحالی است که این نسخه دارای هشت یادداشت عرض دید از سال ۱۲۷۵ تا سال ۱۳۴۲ قمری است.

مهر و یاداشت بلاغ سلطان قراء در رمضان ۱۳۲۴ درحاشیه صفحه پایانی این نسخه وجود دارد و جلد این نسخه لاکی دورو، پرکار و دارای نفاست ویژه است.

نسخه خطی قرآن پنج تفسیره

نسخه خطی قرآن پنج تفسیره

نسخه خطی «قرآن پنج تفسیره» یکی دیگر از نسخه‌های نفیس موجود در گنجینه رضوی است که توسط محمدحسن خان هروی در سال ۱۲۱۸ قمری بر روضه رضویه وقف شد و وحدت بین مذاهب اسلامی را تداعی می‌کند. هر آیه از این قرآن، چهار تفسیر معتبر «بیضاوی»، «مدارک»، «جلالین» و «کشاف» آن مربوط به اهل سنت و به زبان عربی است. ملاحسین واعظی کاشفی، یکی از بهترین تفاسیر فارسی زبان شیعه را نوشته و از تفسیر پنجم نیز با عناوین «حسینی»، «کاشفی» نام برده می‌شود.

قرآن به خط علی مدرس همدانی

قرآن نفیس دیگر معروف به قرآن یازده سطری بوده و به نوعی نمایشگر گوشه‌ای از اعجاز لفظی قرآن کریم است. این قرآن با سبک و نظمی بدیع در کتابت سال 1306 هجری قمری به وسیله علی مدرس ‌همدانی به خط نسخ آمیخته به ثلث و ترجمه فارسی به خط نستعلیق کتابت شده است. در این قرآن، بدون جابه‌جایی آیات و فقط با کشیده یا فشرده نوشتن حروف و کلمات، طوری آیات نگاشته شده است که حرف اول سطر نخست با حرف اول سطر یازدهم مشابه باشد. به همین ترتیب، حرف اول سطر دوم با حرف اول سطر دهم، حرف اول سطرهای سوم و چهارم و پنجم با حرف اول سطرهای نهم و هشتم و هفتم و حرف اول سطر ششم (سطر وسط) با حرف اول سطر ششم صفحه مقابل، شباهت دارد. در برخی از صفحات این قرآن بی‌نظیر، این تشابه فراتر از یک حرف و درحد چند کلمه نیز دیده می‌شود.

قرآن بایسنغری

برگی از نسخه قرآن بایسنغری

قرآن بایسنغری بزرگترین قرآن خطی جهان به شمار می‌رود که در دوره تیموری به دست بایسنغر (پسر شاهرخ و گوهرشاد خاتون و نوه تیمورگورکانی) کتابت شده است. از بزرگترین قرآن خطی جهان حدود 56 برگ موجود است که از این تعداد 8 برگ در موزه آستان قدس رضوی به نیت امام هشتم در معرض نمایش می‌باشد والباقی در کتابخانه مرکزی نگهداری می‌شود.

قرآن وقف‌ شده توسط محمد حسن‌خان ابن محمد جعفر بیگ هروی

قرآن وقف‌ شده توسط محمد حسن‌خان ابن محمد جعفر بیگ هروی که دارای ۷۴۶ ورق از جنس کاغذ کشمیری به رنگ نباتی است که با سوره مبارکه «فاتحه‌الکتاب» آغاز شده و پایان آن سوره مبارکه «ناس» است. بر هر ورق از این نسخه آیات در ۹ سطر به خط نسخ با مرکب مشکی و ترجمه تحت‏‌الفظی فارسی در متن به خط نستعلیق با مرکب قرمز نوشته شده است. پنج تفسیر(حسینی، بیضاوی، مدارک، جلالین و کشاف) از تفاسیر مهم اهل سنت و شیعه در حاشیه صفحات در چهار ردیف جدول‌بندی به خط نسخ خفی با مرکب مشکی و قرمز به شیوه چلیپا به زبان عربی و فارسی در جدولی به ابعاد ۳۵ در ۱۹ سانتی‌متر نوشته شده است.

در آغار نسخه بر یک ورق الحاقی یادداشت وقف با تاریخ و رقم نوشته شده است. صفحه اول دارای یک شمسه طلایی و ۲ ترنج و چهار لچکی با حاشیه مذهب و دارای جدول الوان به رنگ سبز، سرخ، طلایی و با تحریر سیاه است. در ۶ صفحه آغاز قرآن، سوره فاتحه در چهار صفحه و آغاز بقره در ۲ صفحه در سه سطر مذهب نوشته و بین خط‌های آن طلااندازی شده است.

تمام صفحات دارای جدول و کمند بوده و در فضاهای خالی تفسیر در حاشیه صفحات نقوش گل و برگ تشعیری طلایی نقش بسته است. فواصل آیات دایره‌های طلایی مرصع نشان داده می‌شود. همچنین سر سوره‏‌ها مستطیل شکل بوده و به خط رقاع با سفیداب بر زمینه طلایی نوشته شده است. در حاشیه صفحه پایانی قرآن تاریخ اتمام کتابت و نام کاتب در چند قسمت نوشته شده است. این نسخه دارای هشت عرض دید از سال۱۲۲۷ تا سال ۱۲۸۹ هجری قمری است.

جلد این قرآن چرم تیماج ضربی، درون آن چرم تیماج سبز و بیرون آن چرم تیماج سبز ضربی با ترنج و ۲ سرترنج طلایی است که با نقوش گل و برگ اسلیمی و جدول و لبه‌های گره‌بندی تزئین شده است. واقف این قرآن محمد حسن‌خان ابن محمد جعفر بیگ هروی است که در ۲۶ ذی‌القعده الحرام سال ۱۲۱۸ هجری قمری وقف شده و کاتب آن دولت محمد بوده است.

قرآن وقف شده توسط محمد شاه قاجار

قرآن وقف شده توسط محمد شاه قاجار دارای ۲۹۵ ورق از جنس پارچه کتان به رنگ نباتی است. آغاز آن سوره مبارکه «فاتحه الکتاب» و پایان آن سوره مبارکه «ناس» است. بر هر ورق از این نسخه، آیات در ۱۵ سطر، به خط نسخ با مرکب مشکی، در جدولی به ابعاد ۵/۲۸ در ۵/۱۱ سانتی‌متر نوشته شده است.

بر ورق اول این نسخه یاداشتی مبنی بر مفقود شدن و سرقت این مصحف شریف به خط و مهر مرتضی قلی‌خان طباطبایی در سال۱۳۴۰ نوشته شده است. ۲ صفحه آغاز قرآن(فاتحه الکتاب و آغاز بقره) مذهب و مرصع بوده که با ۲ سرسوره در بالا و پایین صفحه به خط رقاع طلایی تحریردار بر زمینه لاجوردی نگاشته شده و بین خط‌های آن طلااندازی شده است. ۲ صفحه سوم دارای حاشیه مذهب با نقوش گل و برگ تشعیری طلایی و مرصع و دارای جدول و کمند است که بین سطور آن طلااندازی دندان موشی شده است.

تمام صفحات دارای جدول طلا، الوان، کمند قرمز و طلایی همراه با تحریر و مرکب مشکی، شرفه‌های کوتاه طلایی است که بین سطرها طلااندازی دندان موشی وجود دارد که قلم‌گیری با مرکب مشکی نیز میان آن‌ها به چشم می‌خورد. فواصل آیات ستاره‌های طلایی و نشان‌های ترنجی‌شکل مذهب با زمینه لاجوردی و قرمز به خط رقاع با مرکب طلایی برای حزب، جزء و نصف جزء استفاده شده است.

در پنج صفحه آخر نسخه چگونگی نگارش قرآن شرایط وقف و رقم کاتب نوشته شده است. در بالای صفحه اول آن «بسم الله» نام «سلطان محمد شاه» و صفحه دوم «علی ابن موسی الرضا» و «عباس میرزا» که این قرآن به یادبود وی نوشته و وقف شده، نوشته شده است. در صفحه اول این نسخه یاداشت عرض دید و مهره تولیت آستان قدس رضوی در سال ۱۳۴۲ هجری قمری وجود دارد.

جلد این قرآن لاکی روغنی ۲ رو است، بیرون آن دارای نقش گل‏‌های میخک، محمدی، رعنا، لاله، سنبل و زنبق است که به وسیله سه حاشیه مجدول با نقوش گل و برگ در برگرفته شده است. این قرآن توسط محمدعلی اردستانی حسینی(کاتب‌السلطان) نوشته شده است.

منابع

ایکنا

سایت موزه قرآن و نفایس آستان قدس